Özgür gazeteciliğe destek olun
Search
Close this search box.

Şanghay Beşlisi nedir, ne değildir?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, geçtiğimiz hafta Pakistan ve Özbekistan’a yaptığı ziyaretin dönüşünde uçakta gazetecilere “Türkiye kendisini rahat hissetmeli, benim için varsa yoksa Avrupa Birliği dememeli” dedi ve ekledi: “Türkiye’nin Şanghay Beşlisi içinde yer alması çok rahat hareket etmesini sağlar.” Erdoğan ayrıca bu önerisini Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’e ilettiğini ve Putin’in de “Bunu değerlendiriyoruz” dediğini belirtti. Peki Erdoğan’ın sözünü ettiği Şanghay Beşlisi, resmi adıyla “Şanghay İşbirliği Örgütü” nedir?

Şanghay Beşlisi nedir?

26 Nisan 1996 tarihinde, Şanghay kentinde Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın katılımıyla ‘Şanghay Beşlisi’ adıyla kuruldu. Bu örgüt, 2001 yılında aralarına Özbekistan’ın da dahil olmasıyla resmi adını ‘Şanghay İşbirliği Örgütü’ (Shanghai Cooperation Organization-SCO) olarak değiştirdi. Pakistan ve Hindistan ile 2015 yılında imzalan anlaşmalar sonucunda, örgütün üye sayısı 2017 yılından itibaren sekize yükselecek. Kurulduğu aşamada, daha çok tarafların kendi aralarındaki sınır anlaşmazlıklarının barışçıl yollarla çözümünü amaçlayan örgüt, ilerleyen yıllarda güvenlik ve bölgesel işbirliği konularında faaliyet gösteren bir yapılanmaya doğru evrildi. Örgütün merkezi Çin Halk Cumhuriyeti’nin Pekin şehrinde bulunuyor. Genel Sekreterlik görevini 2012 yılından bu yana Rusya’dan Dimitri Feyodoreviç Mezentsev üstleniyor. Örgütün gözlemci üyeleri ise İran, Afganistan ve Moğolistan.

Şanghay İşbirliği Örgütü’nün işleyiş yapısı içerisinde ‘Konseyler’ adı altında 7 ana organ yer alıyor. Bu organlardan biri olan ve yılda bir kez toplanan ‘Devlet Başkanları Konseyi’, aynı zamanda örgütün en üst düzey karar ve icra mercii olarak görev yapıyor.

Örgüt nasıl kuruldu?

Örgütün kuruluş aşamasında  özellikle Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) etkin çabaları büyük rol oynadı. Dönemin Devlet Başkanı Deng Xiaoping’in “reform ve dışa açıklık” ilkeleri gereği, 1980’li yıllardan itibaren sınır komşularıyla yakınlaşma politikası izleyen ve sınır anlaşmazlıklarının barışçıl yollarla çözmek isteyen Çin, 90’ların başından itibaren komşularıyla diyaloğunu düzenli ve sık bir hale getirdi. Bölge ülkelerinden beşinin aralarında yürüttükleri düzenli görüşmeler 1996 yılında kurumsallaştı ve Şanghay Beşlisi ortaya çıktı.

Örgütün misyonu

Örgüt zaman içerisinde etkinlik alanını genişletti; üye ülkeler arasında güvenlik, ekonomi ve kültür alanlarında derin işbirliğini amaçlayan bir işlev kazandı. Örgütün etkinlik sahasını arttırması ve özellikle Çin ve Rusya arasındaki işbirliğinin derinleştirilmesi, 1990 sonrası tek kutuplu dünyada ABD hegemonyasına karşı bir alternatif kutup oluşturma çabası olarak yorumlandı. Bu yöndeki ilk işaret, 2005 yılında alınan kararla Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’daki ABD askeri üslerinin boşaltılması oldu. 2007 yılındaki Bişkek Zirvesi’nde Putin’in yaptığı “tek kutuplu dünya kabul edilemez” açıklaması, örgütün misyonunu belirten en açık ve anlamlı ifade olarak değerlendirildi. ABD ve Batı ülkeleri tarafından getirilen eleştirilerde de örgütün ‘İkinci Varşova Paktı’ olarak oluşturulduğu ve ABD’nin Orta Asya’da artan etkinliğini kısıtlama amacını güttüğü vurgulanıyor.

https://www.youtube.com/watch?v=GCMAcLnWAOY

Örgütün etkinlik alanları

Örgütün üzerinde çalıştığı alanlar üç ana başlık altında toplanabilir: Güvenlik, ekonomi ve kültür alanlarında işbirliği. Bu üç alan arasında en çok öne çıkanın güvenlik alanında işbirliği olduğu gözlemleniyor. Güvenlik konusundaki en büyük tehditleri ‘terörizm’, ‘ayrılıkçılık’ ve ‘aşırılıkçılık’ olarak belirleyen örgüt, bu kapsamdaki çalışmalarını yönetmek üzere 2004’teki Taşkent Zirvesi’nde ‘Bölgesel Anti-terörizm Yapısı’ (RATS) adında kendi içinde bir yapılanmaya gitti. Örgütün güvenlik alanındaki işbirliği çerçevesinde 2003 yılından bu yana ortak askeri tatbikatlar düzenleniyor.

Örgütün genişlemesi

Örgütün genişlemesi aşamalı olarak devam ediyor. 2001 yılında Özbekistan’ın örgüte kabulüyle başlayan genişleme süreci, aralarında sorunlu bir ilişki olan Pakistan ve Hindistan’ın aynı anda örgüte dahil edilmesiyle devam etti. İran’ın 2008 yılında yaptığı üyelik başvurusu, bu ülkeye karşı BM’nin aldığı karar sonucunda uygulanan yaptırımlar nedeniyle askıya alındı. Yaptırımların kaldırılmasının ardından, Ocak 2016 tarihinde İran’a gerçekleştirdiği ziyarette, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, İran’ın örgüte üyeliğine desteğini açıkladı.

Şanghay Beşlisi ve Türkiye

Türkiye, örgütün yeni kurulduğu dönemde gözlemci statüsü için başvuruda bulundu, ancak bu başvurusu reddedildi. Türkiye’nin sonraki yıllarda devam eden çabaları sonucunda, 2011 yılında yaptığı başvuru 2012 yılında kabul edildi ve Şanghay İşbirliği Örgütü’nde Beyaz Rusya ve Sri Lanka’yla birlikte ‘Diyalog Partneri’ sıfatıyla yer aldı.

Türkiye’nin Şanghay Beşlisi’ne dahil olma projesi beraberinde bazı soruları da gündeme taşıyor. Cumhurbaşkanı’nın açıklamasında belirttiği şekilde, güvenlik alanında işbirliği temeline dayanan Şanghay Beşlisi, siyasi, ekonomik ve kültürel bir işbirliği de olan Avrupa Birliği’nin bir alternatifi olmaktan çok uzak. Öte yandan, Türkiye’nin Şanghay Beşlisi’ne üyeliği, Avrupa Birliği’nden ziyade, Türkiye’nin uzun yıllardır üyesi olduğu transatlantik güvenlik ve savunma ittifakı NATO ile olan ilişkilerini yeniden değerlendirilmesine yol açabilir. Türkiye’nin uzun yıllardır üyesi olduğu NATO ve birçok alanda işbirliği içerisinde bulunduğu AB’ye sırt çevirip; güvenlik, ekonomi ve kültür alanlarında farklı öncelikleri bulunan bir ittifaka girmesinin ne kadar gerçekleştirilebilir olduğu da belirsiz.

Bize destek olun

Medyascope sizlerin sayesinde bağımsızlığını koruyor, sizlerin desteğiyle 50’den fazla çalışanı ile, Türkiye ve dünyada olup bitenleri sizlere aktarabiliyor. 

Bilgiye erişim ücretsiz olmalı. Bilgiye erişim eşit olmalı. Haberlerimiz herkese ulaşmalı. Bu yüzden bugün, Medyascope’a destek olmak için doğru zaman. İster az ister çok, her katkınız bizim için çok değerli. Bize destek olun, sizinle güçlenelim.