Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı sürerken ekonomik yaptırımlar da Batı’nın Moskova’yı durdurmaya yönelik en önemli araçlarından birisine dönüştü. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği’nin (AB) yaptırımlarının hedefinde olan kesimlerden biri de Rus oligarklar. Oligarkların servetinde 24 Şubat’ta başlayan saldırının ardından önemli ölçüde erime yaşandı. Bloomberg Milyarderler Endeksi’nde listelenen Rus oligarkların 3 Mart’taki net serveti, 23 Şubat’taki toplamından 88 milyar dolar daha düşük. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) yıkılışının ardından hayli tartışmalı yöntemlerle servet edinen Rus iş insanlarının Forbes’un 2021 listesine göre en zengini olan beşinin servetlerini nasıl elde ettiklerini, yaptırımlardan nasıl etkilendiklerini sizin için derledik. Öte yandan Rusya’da oligarşinin bir kavram olarak nasıl ortaya çıktığını derlemenin sonunda anlattık.
5- Leonid Mikhelson- 2021 sonu serveti 24.9 milyar dolar
Nasıl oligark oldu?
Kariyerine Rusya’nın Tyumen bölgesinde gaz boru hattı inşa eden bir inşaat şirketinde ustabaşı olarak başlayan Mikhelson, Rusya’nın en büyük ikinci ve dünya çapındaki nüfus hacmi olarak halka açık en büyük büyük grup doğalgaz üreticisi olan Novatek’in kurucusu ve yönetim kurulu başkanı. Mikhelson’un 1995 yılında kurulan petrokimya şirketi Sibur’da da hissesi bulunmakta. Mikhelson 2017 yılında Putin’in eski damadı Kirill Shamalov’dan petrokimya şirketi Sibur’un yüzde 17’lik hissesini satın alarak kendi payını yüzde 48’e çıkardı. Mikhelson’un hem Novatek hem de Sibur’daki büyük ortağı, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yakın bağları olduğu söylenen milyarder Gennady Timchenko. Timchenko ile Putin, 1990’lı yılların başından beri yakınlar. 1991 yılında Timchenko’ya petrol ihracat lisansı veren kişi, o zamanlar şehrin dış ilişkiler komitesinin başkanı olan Vladimir Putin. Mikhelson’un şirketi Novatek, Rusya Futbol Federsyonu’nun da resmi sponsorlarından biri.
Yaptırımlardan nasıl etkilendi?
Leonid Mikhelson’un ismi her ne kadar yaptırım listesinde olmasa da şirketi Novatek de yaptırımlardan etkilendi ve serveti bu yıl 6,2 milyar dolar düştü.
4- Vagit Alekperov – 2021 sonu serveti 24.9 milyar dolar
Nasıl oligark oldu?
Daha önce Hazar Denizi’nde petrol kuyusu işçisi olan Vagit Alekperov, siyasi kariyerinde hızla yükselerek SSCB’de petrol endüstrisini denetleyen bakan yardımcısı oldu. Bu süreçte bakan istifa ettiğinde geçici olarak bakanlık koltuğuna oturdu ve elde ettiği gücü, Rusya’nın üç petrol üreticisinin tek bir şirkette birleştirilmesi için lobi yapmakta kullandı. 1991’de bakanlık kontrolündeki üç büyük petrol sahasını aldı ve şu anda Rusya’nın en büyük bağımsız petrol şirketi olan Lukoil’i kurdu. Alekperov’un, hisselerinin neredeyse dörtte birine sahip olduğu Lukoil, Eylül 2014’te ABD yaptırımlarından etkilenmiş olsa bile Rus oligark, Forbes’un 2021 listesine göre hâlâ Rusya’nın en zengin dördüncü insanı. Lukoil, devlet şirketleri Sberbank ve Rosneft’in ardından Rusya’nın üçüncü büyük şirketi.
Yaptırımlardan nasıl etkilendi?
Medyascope'un haftalık e-bülteni
Andaç'a abone olun
Editörlerimizin derlediği öngörüler, analizler, Türkiye’yi ve dünyayı şekillendiren haberler, Medyascope’un e-bülteni Andaç‘la her çarşamba mail kutunuzda.
Lukoil Yönetim Kurulu Başkanı Vagit Alekperov, 2 Mart itibariyle kişisel servetinin yüzde 60’ından fazlasını kaybederek tartışmasız en çok etkilenen oligark oldu. Londra’da işlem gören Lukoil, yüzde 80’den fazla değer kaybetti.
3- Vladimir Lisin- 2021 sonu serveti 26.2 milyar dolar
Nasıl oligark oldu?
Vladimir Lisin, önde gelen çelik ürünleri üreticisi NLMK Group’un yönetim kurulu başkanlığını yürütüyor. NLMK Group’un lokomotifi olan Novolipetsk, Rusya’nın en büyük dördüncü çelik üreticisi. NLMK’nin hisselerinin yüzde 84’üne sahip olan Lisin, varlıklarını başında olduğu Fletcher Group Holding ile yönetiyor. Öte yandan Lisin, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı konusunda net bir şekilde muhalifliğini belli etmiş durumda. Lisin saldırıyı bir trajedi olarak nitelendirirken ölümleri veya savaşı aklayacak hiçbir sebebin olmadığını belirtti.
Yaptırımlardan nasıl etkilendi?
Lisin henüz bir yaptırıma uğramamış olsa bile, BBC’nin 4 Mart tarihli haberine göre İskoçya hükümeti, ülkelerinde iş yapan Rus iş insanlarının mal varlıklarını dondurmaya gidebilecek kararları ivedilikle alacaklarını ifade etti. Lisin İskoçya’da 1200 dönümlük bir araziye kurulmuş olan Aberuchill Kalesi’nin sahibi.
2- Vladimir Potanin- 2021 sonu serveti 27 milyar dolar
Nasıl oligark oldu?
Meslek hayatına SSCB Dış Ticaret Bakanlığı’nda başlayan Potanin, eski SCCB Devlet Başkanı Mihail Gorbachev’in “perestroika” (reformasyon) döneminde devlet memuriyetinden ayrıldı. 1991 yılında Dış Ticaret Bakanlığı’nda edindiği bilgi birikimi ve önceki profesyonel ağından yararlanarak özel Interros holdingini kurdu. Vladimir Potanin, 1995’teki özelleştirmeler sırasında Norilsk Nickel hisselerinin bir kısmını satın aldı ve dünyanın en büyük rafine nikel üreticisi olan şirketin üçte birinden biraz fazlasına sahip oldu. Potanin, 1993 yılında hükümet bağlantılarının da yardımıyla endüstriyel devleri kontrol eden Onexim Bank’ı kurdu. Tüm bunların yanında Potanin, 1996-97 arasında eski Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in de yardımcılığını üstlendi. Oligarkın önceden sigorta, medya, tarım, mühendislik ve petrol sektörlerinde de hisseleri ve yatırımları vardı. Bugün, ilaç şirketi Petrovax Pharm’da ve Sochi yakınlarındaki kayak merkezi Rosa Khutor’da hissesi var. Rus milyarderin Başkan Vladimir Putin ile yakın bağları var. Potanin, ABD Hazine Bakanlığı’nın hazırladığı önde gelen Rus siyasi figürleri ve oligarklarından oluşan “Putin listesi”nde de yer aldı. Potanin en az üç lüks yat sahibi (uzunlukları 89 metre, 88.5 metre ve 76 metre) ve kızının Fransız Rivierası’ndaki düğününe 10 milyon dolar harcadı. Öte yandan boşandığı eski eşine tazminat olarak 7 milyar dolar öderken aylık da 250 bin dolar nafaka ödemeye mahkûm oldu.
Yaptırımlardan nasıl etkilendi?
Vladimir Potanin’in, İngiltere’nin başkenti Londra’da işlem gören şirketi Norilsk Nickel’in hisseleri yüzde 50’den fazla değer kaybetti ve Potanin 23 Şubat ile 3 Mart arasında servetinin 4 buçuk milyar dolarını kaybetti.
1- Alexey Mordashov- 2021 sonu serveti 29.1 milyar dolar
Nasıl oligark oldu?
Mordashov 1988’de Leningrad Mühendislik-Ekonomi Enstitüsü’nden ekonomist olarak mezun olduktan sonra Cherepovetskiy Metalurji Fabrikası’nda iş hayatına başladı. 1992’de fabrikanın finans direktörü oldu. 24 Eylül 1993’te, Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in bir kararnamesi, devlete ait Cherepovets Demir ve Çelik Kompleksi’ni Severstal açık anonim şirketine dönüştürdü. Bu dönemde fabrikanın yaşlı müdürü, hisselerin dışarıdan birinin eline geçmemesi için satın alması talimatını verdiğinde, Mordashov iki yatırım fonu kurdu ve işçi hisselerini satın alarak fabrikada büyük bir hisse sahibi oldu. 1996 yılında şirketin CEO’su olarak atandı. Mordashov, Severstal’ı çelik, kömür ve madencilik alanlarında iş yapan bir holdinge dönüştürdü. Mordashov’un bir diğer yatırımı da turizm sektörüne oldu. Dünyanın en büyük turizm acentelerinden biri olan TUI şirketinin yüzde 30’luk hissesini alan milyarder şirketin de yönetiminde yer almasına karşın savaşın başlamasının ardından görevinden ayrıldı.
Milyarderin göze çarpan lüks mal varlıklarından biri de yeni yatı NORD. NORD sadece bir yıl önce sahibi Mordashov’a teslim edildi. Yat, altı güverte, iki helikopter pistine sahip ve 20 kamarada 36 misafir ağırlayabiliyor. NORD’un içinde bir sinema, bir yüzme havuzu ve barbekü partileri için bir “beach club” bulunuyor.
Yaptırımlardan nasıl etkilendi?
Alexey Mordashov servetinin 5.6 milyarlık kısmını kaybetti ve turizm şirketi TUI’nin yönetiminden ayrılmak zorunda kaldı.
Bonus: Özelleştirmeler oligarşiyi nasıl yarattı?
SSCB Aralık 1991’de çöktükten sonra Rusya komünizmden piyasaya dayalı bir ekonomiye geçiş yapmaya başladı. Bundan önce, SSCB’de tüzel kişilerin ve mülklerin özel mülkiyeti çoğunlukla yasadışıydı ve geçişten önce enerji sanayi ve finans sektörlerindeki tüm işletmeler devlete aitti. Boris Yeltsin 1991’de cumhurbaşkanı olduktan sonra, temelde yoktan var olan, ancak bağlantıları olan ve sistemin nasıl işleyeceğini bilen birkaç kişi, devlete ait işletmelerin özel mülk sahiplerine devredildiği düzensiz özelleştirme sürecinde neredeyse bir gecede milyarder olabildi.
Peki bu süreç nasıl gerçekleşti? Temelde bunun iki ayağı var. İki ayağın da temel sebebi Rus ekonomisinin nerdeyse durmasından dolayı sıkıntı yaşayan hükümetin likiditeyi arttırmak için oluşturduğu planlar. Sovyet rejimi çöktükten sonra Rus hükümeti uzun süre şirketlerini serbest piyasaya sürmek istemedi çünkü yüksek kapitale sahip yabancı yatırımcıların kontrolü ellerine geçirmesinden korktular. Bu durumdan kaçınmak için Yeltsin hükümeti, tüm vatandaşları hissedar yapacak şekilde şirketleri halka arz etmeye karar verdi. Her vatandaşın hissesine düşen 10 bin rublelik (dönemin kuruna göre 25 dolar) kuponlar nüfus arasında eşit olarak dağıtıldı. Bu kuponlar daha sonra özelleştirilmekte olan işletmelerden herhangi birinde hisse satın almak için kullanılabilirdi. Bu, milli serveti yaymak ve özelleştirme sürecinde herkesin eşit paya sahip olmasını sağlamak için harika bir yol gibi görünse de, her şey plana göre gitmedi. Pek çok insan ya kupon sistemini anlamadı ya da acil paraya ihtiyacı vardı, bu yüzden kuponlarını kârlarını maksimize etmek için hızlı bir şekilde yatırım fonlarına sattılar.
Birçok yatırım fonu yüksek kârlar vadederek bu kuponları elinde toplamayı başardı. Vaat edilen kârların hiçbiri –sisteme ilk girenler dışında- halka ödenmedi. Öte yandan bu şirketlerin eski yöneticileri hisseleri işçilerin elinden ikna ya da zor kullanma yollarıyla aldı ya da hükümet bağlantılarını kullanarak avantaj elde etti.
Sonuç olarak hisseleri halka dağıtma yöntemi beklentiyi karşılayamazken, hisselerin de çok küçük bir grup tarafından ele geçirilmesine engel olamadı.
Oligarşiyi oluşturan ikinci etmen ise çok daha yoz bir yöntemin ürünü. 1995 yılında, ciddi mali açıkla karşı karşıya kalan ve 1996 cumhurbaşkanlığı seçimleri için fon ihtiyacı olan Boris Yeltsin hükümeti, Vladimir Potanin tarafından önerilen ve o zamanlar başbakan yardımcısı olan Anatoly Chubais tarafından onaylanan bir “hisse karşılığı kredi” planını benimsedi ve en büyük devlet sınai varlıklarından bazıları (Norilsk Nickel, Yukos, Lukoil, Sibneft, Surgutneftegas, Novolipetsk Steel ve Mechel’deki devlet hisseleri dâhil) hükümetin ticari bankalara borçlanması için müzayedeye çıktı. Müzayedeler hileli ve rekabetten yoksundu ve büyük ölçüde siyasi bağlantıları olan ‘insider’lar ya da şirketlerin hâlihazırdaki yöneticileri tarafından kontrol ediliyordu.
İşletmelerin kiralanması karşılığında devlete verilen krediler geri ödenmediği için kiralanan işletmeler de devlete geri verilmedi ve bu sistem fiilen devlet varlıklarını çok düşük fiyatlarla satmanın veya özelleştirmenin bir biçimi haline geldi. Plan, muazzam varlıkları elinde toplayan ve Rusya’daki servet açığını daha da artıran oligark sınıfının ortaya çıkmasına neden oldu ve Rusya’daki gelir eşitsizliğinin inanılmaz bir ölçüde artmasına sebep oldu. Öyle ki, – her ne kadar şüpheli olsa da – SSCB’de en zengin kişinin mal varlıkları en yoksul kişininkinin altı katı iken bu oran Yeltsin döneminin sonunda 250 bine 1 olarak değişti.
