Skandalları, aşı ve göçmen karşıtlığıyla bilinen “Tropiklerin Trump’ı” Bolsonaro kimdir?

Brezilya’nın mevcut Devlet Başkanı ve “Brezilya’nın İyiliği İçin” ittifakının lideri Jair Bolsonaro, yarın düzenlenecek başkanlık seçimleri için yapılan anketlerde rakibi Luiz Inácio Lula da Silva’nın gerisinde. “Sosyalizmden kurtulacağız” diyerek göreve gelen Bolsonaro, yarınki seçimlerde 2003-2010 yılları arasında başkanlık görevini yürüten Lula ile karşı karşıya gelecek. Medyascope’tan Alp Selim, İncil’den “Doğruluk seni özgür bırakacak” ayetini kişisel sloganı olarak benimseyen Bolsonaro’nun yaşamını ve siyasi hayatını sizin için araştırdı.

212 milyon nüfuslu Latin Amerika ülkesi Brezilya’da 156 milyon seçmen, yarın ülkeyi gelecek dört yıl yönetecek devlet başkanı ve yardımcısını belirlemek için oy kullanacak. Halk, devlet başkanı ve yardımcısının yanı sıra eyalet valileri ile Kongre üyelerini belirlemek için de oy verecek. Yarınki seçimlerde adaylardan herhangi birinin geçerli oyların yüzde 50’den fazlasını alamaması durumunda, ilk turda en çok oyu alan iki aday, 30 Ekim’deki ikinci tur seçimlerinde ülkeyi 2023-2027 yıllarında yönetmek için mücadele edecek.

İlk yılları

Jair Bolsonaro, 1955 yılında Brezilya’nın Sao Paulo eyaletinde İtalyan kökenli bir aileye doğdu. Adını Palmeiras futbol takımının kendisiyle aynı gün doğan futbolcusu Jair da Rosa Pinto’dan alan Bolsonaro, beş erkek kardeşiyle büyüdü.

Bolsonaro, 1974 yılında Brezilya’nın ana askeri akademisine girdi ve üç yıl sonra bir topçu subayı olarak mezun oldu.

Daha sonra Ordu Fiziksel Eğitim Okulu’na giden genç Jair, önce bir topçu birliğinde ardından paraşütçü bölüğünde görev yaptı. O dönemki üstleri kendisi hakkında “agresif” ve “ekonomik ve finansal fayda elde etmek için aşırı hırslı” demişti. Bu değerlendirme, Bolsonaro’nun Bahia eyaletinde bir madenden altın çıkarmaya çalışmasına dayanıyordu. Bolsonaro ise bunun yalnızca bir hobi ve kafa boşaltma aktivitesi olduğunu iddia etmişti.

Ne zaman tanındı?

Bolsonaro’nun kamuoyunda ilk kez bilinirlik kazanması, 1986 yılında Veja dergisine verdiği bir röportajla oldu. Askeriyedeki düşük maaşlardan yakındı ve genelkurmayın iddia ettiğinin aksine askerlerin eşcinsellik değil bütçe kısıtlamaları sebebiyle ordudan kovulduğunu söyledi. Bolsonaro üstlerinden tepki alsa da pek çok subay ve asker eşinin övgüsüyle karşılandı ve Brezilya’nın yeni sivil ve demokratik hükümetinden rahatsız olan sağ grupların sembol ismi haline geldi.

Ekim 1987’de Bolsonaro, bizzat bir önceki yıl röportaj verdiği dergi tarafından suçlandı. Kendisinin başkent Rio de Janeiro’daki askeri birliklere bomba yerleştirmeyi planladığı iddia edildi. Bolsonaro’nun bu suçlamaları “fantezi” diyerek reddetmesinin ardından dergi, bir sonraki sayısında plana dair Bolsonaro’ya ait olduğu iddia edilen çizimler yayınladı. Askeriyedeki idari kurulun soruşturması sonucunda 32 yaşındaki Bolsonaro suçlu bulundu. Kurulun değerlendirmesine göre Bolsonaro’nun “ciddi kişilik sapması” ve “mesleki bozulması” bulunuyordu. Bunun yanında “orduyu terk etmek için gerekli ahlaki cesaretten yoksun” olduğu söylendi. Olayın Anayasa Mahkemesi’ne taşınmasının ardından Bolsonaro, kanıt yetersizliği ve söz konusu çizimlerin analizlerinde çelişkiler olması sebebiyle aklandı. Olayın ardından Bolsonaro, Brezilya’nın devlet başkanlığına kadar uzanacak siyasi kariyerine atıldı.

Siyasi yaşamı

Bolsonaro, 1965’te ülkenin askeri cuntası tarafından kapatılması ve yönetimin devrilmesiyle 1985’te yeniden kurulan muhafazakar Hıristiyan Demokrat Parti’ye (PDC) üye oldu ve 1988’te buradan Rio de Janeiro kent meclisi üyesi seçildi. 

Oğlu Flavio’ya göre Bolsonaro askeri kariyerine devam etmek istiyordu fakat siyasete atılması üsleri tarafından yargılanmaktan kaçınma amacıyla şans eseri olmuştu. Oldukça pasif bir kent meclisi üyeliği geçiren Brezilyalı siyasetçi, sakin ve muhafazakâr biri olarak betimlendi. Seyrek katıldığı kent meclisi oturumlarında, genellikle emekli askerlerin hakları gibi orduya dair meselelerle ilgilendi.

Bolsonaro kent meclisi üyeliğinin ardından 1990 seçimlerinde Rio de Janeiro milletvekili oldu. 2018’e kadar 27 yıldan fazla bu görevi sürdüren Bolsonaro, parlamento üyelerinin yasa tekliflerinden ziyade teklifi getirenlerle ilgilendiğinden sitem etti. 

2018 yılında PDC’den ayrılan kıdemli milletvekili Sosyal Liberal Parti’ye (PSL) üye oldu ve parti, Bolsonaro’nun gelişiyle sağ muhafazakar bir çizgiye kaydı. Partinin yeni pozisyonundan memnun olmayan liberal grup Livres partiden ayrıldı.

Temmuz 2018’de yeni partisi PSL, Bolsonaro’yu başkanlık seçimlerinde aday gösterdi. Brezilya İşçi Yenilik Partisi (PRTB) de adaylığını destekledi. Kurduğu koalisyonun ismi “Brezilya her şeyin üstünde, Tanrı herkesin üstünde” olan Bolsonaro, Yüksek Seçim Mahkemesi’nde iki dava ile mücadele etti ve bunları kazanarak ağustosta adaylığını resmileştirdi.

Bolsonaro kampanyasına ılımlı bir ton ile başladı. Geçmişteki kalkınmacı politikalara desteğinin aksine ekonomide daha az devlet müdahalesini savundu. Güvenlik ve “aile değerleri” konusunda ise sert tutumunu sürdürdü. 

Yüksek suç oranları ile boğuşan Brezilya’da güvenliği restore etme sözüyle ciddi bir popülarite yakaladı ve ülke tarihinde 1 milyon Brezilya Reali’nden fazla bağış toplayan ilk aday oldu.

İşçi Partisi’nin adayı eski Devlet Başkanı Lula’nın Nisan 2018’de yolsuzluk suçlamaları ile tutuklanmasının ardından Bolsonaro anketlerin favorisi haline geldi.

Bolsonaro, eylül ayının başında seçim kampanyası için gittiği Juiz de Fora kentinde karnının alt bölgesinden bıçaklandı. Oğlu Flavio babasının yaralarının yüzeysel olduğunu ve hastanede iyileşme sürecinden geçtiğini belirtse de daha sonra yaraların görünenden daha kötü olduğunu ve Bolsonaro’nun bir süre kampanya faaliyetlerinde bulunamayacağını söyledi.

Bolsonaro’nun ciğeri, böbreği ve bağırsağına hasar veren hadisenin failinin 2007 ila 2014 yılları arasında Sosyalizm ve Özgürlük Partisi’ne (PSOL) üye bir kişi olduğu ortaya çıktı. “Tanrı’dan bir görev” aldığını iddia eden şahsın “kalıcı paranoid sanrısal bozukluk” sahibi olduğu tespit edildi ve bu sebeple cezadan muaf tutuldu.

7 Ekim’de düzenlenen başkanlık seçiminin ilk turunda Bolsonaro yüzde 46 oy oranına ulaştı. İkinci turda kazanmasına kesin gözüyle bakılması sebebiyle Sao Paulo’da toplanan destekçilerine video üzerinden bir konuşma yapan lider, İşçi Partisi üyelerini kastederek “kızılları” tutuklama sözü verdi ve bazı işçi hareketlerine “terörist muamelesi” yapacağını belirtti. 

İkinci tur seçimlerini yüzde 55 oy oranı ile kazanan Bolsonaro, 1 Ocak 2019’da devlet başkanlığı görevine başladı.

Başkanlık dönemi ve tartışmalar

Ekonomi bakanlığına liberal iktisatçı Paulo Guedes’i, bilim ve teknoloji bakanlığına astronot Marcos Pontes’i, adalet bakanlığına ise başkanlık seçimindeki rakibi Lula’yı yolsuzluktan mahkûm eden yargıç Sergio Moro’yu getiren Bolsonaro başkanlığının ilk zamanlarında vergi reformu ve sosyal güvenlik gibi iç meselelere ağırlık verdi. 

Brezilya liderinin ilk büyük siyasi krizi ülkedeki Amerikan yerlileriyle ilgiliydi. Yerlilerin yaşadığı bölgelerin sınırlarını çizme görevini bu alanda kurulmuş devlet kurumundan alan Bolsonaro, söz konusu bölgelerde çok küçük ve izole popülasyonlar olduğunu söyledi ve bu grupları Brezilya’nın geri kalanına entegre etmeyi önerdi. Ülke çapında eleştirilerin odağı haline gelen Bolsonaro, kültürel asimilasyona yeltenmekle suçlandı. 

Bolsonaro’nun en zorlu mücadelesi koronavirüs salgını ile oldu. Virüsün gripten daha tehlikeli olmadığını iddia eden aşırı sağcı lider, ekonomik toparlanmayı sağlık krizinin önüne koyacağını belirtti. Bolsonaro siyasi rakiplerini defalarca medya tarafından yaratılan bir “fanteziyi” abartmakla suçladı. Bolsonaro 2020’nin sonuna gelinirken koronavirüs aşısı yaptırmayacağını söyledi. Daha sonra Brezilya Sağlık Ajansı tarafından onaylanan herhangi bir aşıyı destekleyeceğini belirtse de aşı konusunda karışık sinyaller vermeye devam etti. 

Eski Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı Donald Trump ile sıkı ilişkilere sahip olan ve zaman zaman ona benzetilen Brezilyalı lider, 2020 yılının Organize Suç ve Yolsuzluk Raporlama Projesi’nde (OCCRP) “Yılın Yolsuzu” seçildi. Dünya çapında itibara sahip kurum, Bolsonaro’ya bu ödülü “etrafını yolsuz figürler ile sardığı, popülist gündemini kabul ettirmek için propagandayı kullandığı, adalet sisteminin altını oyduğu, ülkenin en kötü toprak sahiplerini zenginleştirecek şekilde Amazon Ormanları’na yıkıcı bir savaş açtığı” gerekçesiyle verdi. 

2021 başına gelindiğinde Bolsonaro’nun görev onayı yüzde 40’ın altında seyrediyordu. Bunda en büyük rolü ise Bolsonaro’nun koronavirüs salgınında oynadığı tutum oldu. İnsanları maske kullanmamaya ve aşı olmamaya teşvik eden lider, aşı olanların AIDS kapacağı gibi yanlış bilgilerle de dezenformasyon yaydı. 

Bolsonaro’nun salgın meselesinde duruşu büyük tepkilere neden oldu. Haziran 2021’de bu nedenle ülke genelinde pek çok protesto düzenlendi, Sao Paulo kentindeki eyleme en az 100 bin kişi katıldı. Aynı ay içinde muhalefetten pek çok isim Bolsonaro’nun görevden azledilmesi gerektiğini söyledi. Muhalefet bir araya gelerek hükümetin uzman tavsiyelerini şiddetle reddettiğini belirtti ve Bolsonaro’yu 500 bin Brezilyalının ölümünden sorumlu tutan bir belge imzaladı. 

Temmuz 2021’de Bolsonaro katıldığı bir radyo programında hükümetinin en büyük başarısının “yolsuzluk olmadan iki buçuk yıl geçirmek” olduğunu söyledi. Aynı ay içinde ise ülkede “aşı-gate” skandalı patlak verdi. Bolsonaro hükümetinin Hint firması Bharat-Biotech tarafından üretilen ve onaylanmamış Covaxin aşılarına anlaşılan fiyattan on kat daha fazla ödeme yaptığı ortaya çıktı. Brezilya Anayasa Mahkemesi, Bolsonaro hakkında soruşturma açılmasına hükmetti. 

Brezilya lideri Mart 2021’de savunma bakanlığında değişikliğe giderek bu makama Walter Souza Braga Netto’yu getirdi. Netto’nun da tıpkı Bolsonaro gibi askeri cunta dönemini öven biri olması orduda huzursuzluğa neden oldu ve ertesi gün kara, hava ve deniz kuvvetlerinin komutanları istifa etti. 

Ağustos ayında Brezilya ordusu, son 30 yıldır her yıl düzenlenen askeri geçit töreni için sokaklara çıktı. Ancak geçit töreninde bu kez bazı farklar vardı. Tören yalnızca bir gün önceden duyuruldu ve ilk kez tanklar ülkenin başkentine girdi. Tankların meclis binasının önünden geçtiği sırada Bolsonaro tarafından önerilen seçim kanunu değişiklikleri oylanıyordu, oylama Bolsonaro aleyhine sonuçlandı.

Bolsonaro’nun aynı yıl, çok benzetildiği Trump gibi elektronik oy sistemine temelsiz iddialarla saldırması, seçimi kaybettiği takdirde koltuğu devredip devretmeyeceğine dair tartışmalara yol açtı. Brezilya Anayasa Mahkemesi’nden bir yargıç, Ağustos 2021’de Bolsonaro’nun iddialarının araştırılması için bir soruşturma açılmasına onay verdi. Bolsonaro, bu soruşturmanın anayasaya aykırı olduğunu söyleyerek kendisinin de anayasaya aykırı yöntemlerle yanıt vereceğini söyledi. 

Çalkantılı bir dönem geçiren popülist lider, seçime saatler kalmışken anketlerde rakibi Lula’nın 13 puan gerisinde görünüyor. Bolsonaro, seçimi kaybetmesi halinde emekli olacağını belirtiyor.