İtibar İşportada araştırması: Twitter’da (X.com) şirketler ve siyasetle ilişkilenen troll ağları

Ortak – Araştırmacı Gazeteciler için Bağımsız Haber Merkezi
Bu araştırmaya İbrahim Yayan ve Hazar Dost katkı sağlamıştır

Twitter’da faal olduğunu tespit ettiğimiz, en az 181 hesaptan oluşan bir troll ağı, sistematik biçimde şirketler ya da siyasetçiler lehine tweet’ler atıp kamuoyunu yanlış bilgilendirmeye çalışıyor. Troll hesapların destek verdikleri arasında 31 Mart Yerel Seçimleri’nde yarışacak siyasetçiler, 13 Şubat 2024’te yığın liçi sahası yıkılan İliç’teki altın madeninin işletmecisi Anagold Madencilik ve Cengiz Holding gibi birçok şirket var.

Televizyon ve gazete, 2000’lerde yerini çevrimiçi haber sitelerine bırakmaya başladı. Çok geçmeden haber sitelerini de daha az kullanır olduk ve en çok vakit geçirdiğimiz sosyal medya platformlarında (Twitter, Instagram, Facebook, vb.) önümüze düşen haberler, dünyayı algılayışımızın birincil kaynakları haline geldi. Kanaatlerimizi belirlemek içinse sosyal medyada takip ettiğimiz, güvenilir bulduğumuz siyasetçiler, sanatçılar ya da gazetecilere ve bu mecralarda şahit olduğumuz tartışmalara bakar olduk.

Peki, sosyal medyada karşılaştığımız yorum, değerlendirme ya da kanaatlerin ne kadarı gerçek? Bu içeriklerin ne kadarlık kısmı gerçek denen şeyi kendi istediği biçimde şekillendirmek isteyenler tarafından maksatlı biçimde oluşturuluyor?

Bir siyasi partinin ya da grubun çıkarlarını topluma benimsetmeye veya belirli toplulukların bir konudaki gerçek algısını toplumun kalanına kabul ettirmeye çalışan hesaplara sosyal medya kullanıcıları troll diyor. Bir konunun daha çok tartışılmasını, gündeme gelmesini sağlamak için çoğu zaman hedef anahtar kelimeleri içermesi dışında herhangi bir anlam ifade etmeyen içerikler oluşturan hesaplaraysa genellikle bot deniyor. Troll’lük faaliyetleri genellikle çok takipçili hesaplarca başlatılıyor ve az takipçili destek hesapları çalışmayı devam ettiriyor. Belli görüş ya da anahtar kelimeleri (ya da hashtag’leri) gündeme sokmaya çalışan bot çalışmaları ise niteliğe değil, niceliğe dayalı olduğu için, dışarıdan nasıl gözüktüğü önemsenmeyen, takipçisi olmayan bot hesaplar tarafından gerçekleştiriliyor.

Deneyimli sosyal medya kullanıcıları güncel olaylar hakkındaki kanaatlerini oluştururken, bu tip manipülasyon çabalarını dikkate almamaya çalışıyor.

Ya bazı manipülasyon çalışmalarının gözlerimizin tam da önünde gerçekleşmediğini, gerçeği daha küçük dokunuşlarla, yavaş yavaş şekillendirmeye çalışan profesyonel troll şebekelerinin de var olduğunu kanıtlarıyla size aktarsak?

Gerçeği ufak dokunuşlarla yeniden yaratmaya, oluşturdukları karmaşayla olaylar hakkında kanaat edinmenizi zorlaştırmayı hedefleyen, maddi gerçekliği bir sis tabakasının arkasına hapsedip bulanıklaştırmayı amaçlayan bir troll şebekesi, İtibar İşportada araştırmasının ana konusu.

Mayıs 2023’te başlayan ve aralıklarla Mart 2024’e dek sürdürdüğümüz araştırmada; zor anlarında altın madenciliği yapan firmaların yardımına koşan, krizlerle karşılaşan dev şirketleri eleştirilerden korumaya çalışan, hatta siyasetçilere eleştiri getiren seçmenleri belli adaylara oy vermeleri için ikna etmeyi deneyen, en az 181 Twitter hesabından oluşan kapsamlı bir troll şebekesi keşfettik.

İtibar İşportada araştırması neden önemli?

Keşfettiğimiz ağ, belki de Twitter’da faal olan ve Türkiye’ye yönelik bu tip çalışmaları yürüten binlerce ağdan sadece biri. Üstelik tespit ettiğimiz 181 hesabın, bu ağın oldukça küçük bir kısmı olduğunu tahmin ediyoruz.

Ancak bu küçük tespitimiz bile, ticari ya da siyasi çıkarlar çerçevesinde gerçeğin yeniden şekillendirilmesi faaliyetlerinin reddedilmesi güç bir örneği olarak karşımızda duruyor. Üstelik, sosyal medya kullanıcılarının alışık olduğu, güçlü hesaplar ve onun etrafına kümelenmiş destek hesapları biçimindeki yaygın troll faaliyetinden farklı olarak, karşımızdaki troll ağı yaygınlaştırmak istediği fikirleri tweet’lere cevap yazan çok sayıda az takipçili hesap üzerinden gerçekleştiriyor ve gücünü, benzer fikirlerin sıradan görünümlü birçok farklı hesaptan yağdırılmasından alıyor.

İtibar İşportada araştırması nasıl ortaya çıktı?

İtibar İşportada araştırması, Erzincan’ın İliç ilçesindeki Çöpler Altın Madeni hakkında Medyascope’ta yayınlanmış bir haberimin, GIJN Türkçe (@gijnTurkish, Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı) tarafından Twitter’da paylaşılması sonrası başladı. Avukat İsmail Hakkı Atal ve Sedat Cezayirlioğlu‘nun, Erzincan-İliç’teki Çöpler Altın Madeni’ni işleten şirketler hakkında Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne yaptığı başvuruyu ve gelen yanıtı anlatan haber, her ne kadar çevre sorunlarını takip eden okurları heyecanlandırdıysa da aslında ulusal kamuoyunda büyük bir yankı uyandırmamıştı.

Bu yüzdendir ki, Twitter’da oldukça az görüntülenmiş tweet’in aldığı yoğun etkileşim dikkatimi çekti.

Garip bir şeyler döndüğünü anlamam birkaç gün sürdü.

Medyascope‘ta yayınladığında çok da ilgi görmeyen Çöpler Altın Madeni haberi, GIJNTürkçe tarafından Twitter’da paylaşılınca her nasılsa azımsanmayacak bir tepki çekti. Tweet’e yorum yazan 30’dan fazla kişi bana tepki gösteriyor, haberimin yalan olduğunu ileri sürüyordu. Tweet’e yanıt verenlerin çoğu ya Çöpler Altın Madeni’nde siyanür sızıntı meydana gelmediğini öne sürüyor ya da benim algı oluşturmaya çalıştığımdan bahsediyordu.

En garibiyse, 30’dan fazla yanıt (mention) yazılan tweet’in görüntülenme sayısının 300 civarında olmasıydı. Twitter’a eklenen özellik sayesinde, bir süredir tweet’lerimizin görüntülenme sayısını takip edebiliyoruz ve kullanıcılar yaklaşık 300 görüntülenmeye ulaşan bir tweet’in neredeyse hiçbir etkileşim almayacağını gayet iyi biliyor (Araştırmayı başlattığım tarihte tweet yaklaşık 300 defa görüntülenmişti. Birkaç ay sonra alınan ekran görüntülerinde, görüntülenme sayısı 600’ü geçti).

Sadece birkaç yüz defa görüntülenmiş bu tweet’e, 36 farklı hesaptan yanıt gelmişti ve nasıl olduysa, tweet’e yanıt verenlerin istisnasız tamamı, Çöpler Altın Madeni hakkındaki haberimin asılsız olduğuna ilişkin kesin bir inanca sahipti (Yanıt sayısı değişmeye devam ediyor. Bu araştırma yayınlanmadan önce tweet’e gelen yanıtların birçoğu silinmişti). 

Troller: Ortak örüntüler, benzer etkileşimler

• Dikkatimi çeken 36 hesabı derinlemesine incelediğimde, benzer özelliklere sahip olduklarını ve aynı hesaplarla etkileşime geçtiklerini gördüm

GIJNTurkish tarafından atılmış tweet’e yanıt veren 36 Twitter hesabını gözden geçirdiğimde, hesapların benzer özelliklere sahip olduklarını gördüm ve bunları derinlemesine inceledim.

36 hesabın kimi açıldığı tarihten beri toplam 300 civarında, kimiyse 8-9 bin kadar tweet atmıştı. Hesapların çoğu 2016’da açılmış, tweet atmaya 2019’da başlamıştı.

Bu tweet’lerin tümünü, tek tek inceledim ve hesapların paylaştığı ortak özellikleri belirledim.

1. Twitter hesap açılış tarihleri: Hesapların tümü Temmuz-Aralık 2016 döneminde açılmıştı.

2. Retweet edilen benzer hesaplar: Hesapların hepsi, belirli Twitter sayfalarının attığı tweet’leri retweet ederek kendi profillerini dolduruyordu.

3. Özgün olmayan tweet’ler: Hesapların tümü, ikinci maddede belirttiğim hesapların attığı tweet’lerde yer alan özlü sözleri ya da aforizmaları kopyalayıp kendi özgün tweet’lerini oluşturuyordu.

4. Şirketlere ya da siyasetçilere etkileşim: Hesaplar şirketlerin ya da siyasetçilerin attığı tweet’lere etkileşim veriyor, hepsi aynı doğrultuda görüşler bildirerek ya bir gelişmeyi destekliyor ya da şirketler hakkında yazılmış tweet’leri hedef alıp itibarsızlaştırma çalışması yapıyordu.

GIJNTürkçe hesabının attığı, yani araştırmayı başlatan tweet’e yanıt veren 36 kullanıcının 16’sının hesabını derinlemesine inceleyince, troll ağının beklediğimden geniş olduğunu fark ettim. Bu hesaplar üzerinden incelediğim tweet’lerde, başka birçok hesabın tespit ettiğim dört özelliği taşıdığını gördüm. Bu hesaplar da aynı şirketlerin ve siyasetçilerin ya reklamını yapıyor ya da şirketler zora düştüğünde şirketleri savunmak için tweet üstüne tweet atıyordu.

Tespit ettiğim 36 troll hesabın etkileşimlerinden yola çıkarak troll hesaplardan yüksek etkileşim almış 55 tweet belirledim.

Bu 55 tweet’in altındaki yanıtların hepsini inceledim ve 36 troll hesapla aynı özelliklere sahip, aynı şirketleri ya da siyasetçileri savunan veya onlar hakkında reklam tweet’leri atan 145 hesap daha bulunduğunu keşfettim.

Trollerin etkileşim verdiği şirketler: Maden firmaları, başı sıkışanlar, rakipleri kötüleyenler

• 181 hesabın en belirgin özelliği, kamuoyunda olumsuz haberlerle öne çıkan şirketler lehine attıkları tweetler

181 hesaptan oluşan troll ağının tamamı ortaya çıktıktan sonra, trollerin en çok etkileşim verdiği şirketler de belli oldu.

Tüm tweet’ler incelenince, troll ağı etkileşimlerinden en çok istifade edenlerin, kamuoyu tepkisiyle karşılaşan madencilik şirketleri, aleyhlerinde birtakım video ya da haberlerden rahatsız olan firmalar olduğu fark ediliyor. Halkla ilişkiler şirketleri, başı belaya giren, herhangi bir sebepten ötürü hakkında çıkan haber ya da yorumları engelletmek isteyen şirketlere itibar yönetimi diye adlandırdıkları bir hizmet sağlıyor. Troll ağının da benzer bir işlevi yerine getirdiği söylenebilir.

Troll ağının etkileşimleri bazen mal ya da hizmetlerin basit reklamını içerirken, bazense bir firmanın rakibini kötülemesini ve kendi ürününü öne çıkarmasına olanak sağlayabiliyor.

Troll ağının en çok etkileşim sağladığı firmalar arasında, Anagold Madencilik, Cengiz Holding, TurkNet, Dominos Pizza ve BinBin bulunuyor.

Özel bir parantez: 13 Şubat 2024 İliç Çöpler Altın Madeni Faciası

• Troll hesapların en çok değindiği konu İliç’teki altın madeni. Twitter’da ne zaman İliç tartışılsa ağdaki hesaplar madeni savunmak için seferber oluyor

Troll ağı birçok şirketin faaliyetlerini ilgilendiren tweet’ler atsa da, en çok etkileşim yaratılan konuların başında Anagold Madencilik firmasının Erzincan’ın İliç ilçesinde yürüttüğü altın madenciliği çalışmaları geliyor. Bu araştırmayı, İliç’teki Çöpler Altın Madeni hakkındaki bir tweet’e gelen 36 yorumun başlatması tesadüf değil. İncelememizde, Anagold Madencilik faaliyetleri hakkında olumsuz tweet atan birçok kullanıcıya troll ağındaki hesapların sataştığını; İliç’teki altın madeni hakkında olumlu yorumlar yaptıklarını, hatta maden faaliyetlerini eleştirenleri yalancılıkla suçladıklarını gördük.

Altın madeni hakkında tweet atan trollerin odağındaysa madencilik faaliyetlerini durdurmak isteyen aktivist Sedat Cezayirlioğlu var. Troll ağındaki hesaplardan Sedat Cezayirlioğlu hakkında hakarete varan birçok yorumun en az bir yıldır yayıldığını tespit ettik.

İliç’teki altın madeninde 13 Şubat 2024’te meydana gelen felaketin hemen ardından troll ağının yine faaliyete geçtiğini gördük. Yığın liçi sahasındaki çökmenin ardından seri biçimde tweet atmaya başlayan troll hesaplar önce madende kontrollü bir heyelan gerçekleştirildiğini, sonra çökmenin meydana geldiği alanda siyanür bulunmadığını iddia etmeye koyuldu.

31 Mart 2024 Yerel Seçimleri öncesi, troll ağının siyasal iletişim çalışmaları

Troll ağının varlığını Mayıs 2023’te fark ettim. Ancak genel seçimler öncesi ne kadar uğraştıysam da bu ağ hakkında tatminkâr bir çalışma gerçekleştiremedim. 181 hesabın Mayıs 2023’e kadarki verilerini kaydettim ve troll ağının kim tarafından kontrol edildiğini bulmaya çalıştım.

Troll ağının arkasındaki isimleri ve varsa bu ağı müşterileriyle buluşturan mekanizmayı bulma çabalarım sonuçsuz kalınca bu ağ hakkındaki çalışmalarım uzunca bir süre duraksadı. Şubat 2024’te, 31 Mart 2024 Yerel Seçimleri öncesi ağda herhangi bir hareketlilik olup olmadığını merak ettim ve hesapları yeniden incelemeye koyuldum.

Beklediğim gibi, yerel seçim atmosferi troll hesapların etkileşimlerinde büyük bir artışa yol açmıştı. Aylarca birkaç dikkate değer etkileşimle zaman öldüren troll hesaplar, yerel seçimlerin yaklaşmasıyla birlikte belediye başkanı adayları lehine dört bir yana etkileşim sağlar hale gelmişti.

Hesapların kim tarafından yönetildiğini anlama çabam sonuçsuz kalınca yarım bıraktığım araştırmayı, troll hesapların tanınmış birçok belediye başkan adayının kampanyalarına destek verdiğini görünce tamamlama sorumluluğum ve hatta zorunluluğum ortaya çıktı.

181 hesabın hepsini İbrahim Yayan‘la birlikte taradık ve 31 Mart 2024 Yerel Seçimleri öncesi troll hesapların, tartışmalara yaratmış adayların da aralarında olduğu bazı belediye başkan adayları lehine tweet attıklarını tespit ettik.

Büyük sorular: Troll ağını kim yönetiyor? Ağdan nasıl hizmet alınıyor?

Üzerinde durduğumuz birkaç kuvvetli ihtimal olsa da troll ağının kim ya da kimler tarafından yönlendirildiğini kesin olarak tespit etmeyi başaramadık. 2023’te başladığımız araştırmanın duraklamasının sebebi de buydu. İlk planımız, arkasındaki failleri bulmadan bu araştırmayı yayınlamamak yönündeydi ancak yerel seçimlerde seçmen davranışını etkilemeye yönelik troll ağı faaliyetlerini fark edince, failleri tespit edemediğimiz için araştırmayı yayınlamamanın kamu yararına olmayacağı kararına vardık.

Benzer troll ağlarını yöneten gruplarla yaptığımız görüşmelerden hareketle, bu büyüklükte bir troll faaliyetinin aylık yaklaşık 100 bin TL civarında bir piyasa değerine tekabül ettiğini tahmin ediyoruz.

Özellikle siyaset ve maden şirketleri lehine gerçekleştirilen troll faaliyetlerinin uzun süreler büyük bir tutarlılıkla gerçekleştirildiğini, maden şirketleri konusundaki faaliyetlerde sadece ilgili şirketlerin faaliyet gösterdiği yerelde sahip olunabilecek bilgilerin kullanıldığını, zaman zaman ciddi teknik bilgi içerdiğini gözlemlediğimiz için, yararlanıcılar ile uygulayıcılar arasında süregelen bir iletişim olması gerektiğini düşünüyoruz. Ancak bu iletişimi kanıtlayamıyoruz.

Troll ağı faaliyetlerinden yarar görenler ile bu faaliyetleri yürütenler arasında somut bir bağlantı kuramasak da araştırmada adı geçen yararlanıcıların bazıları bu hizmeti aldıklarını kabul ediyor. 

*****

İtibar İşportada araştırmasında tespit ettiğimiz troll faaliyetlerini, yedi farklı makalede aktaracağız: 

• İtibar İşportada Bölüm-1: İliç’teki Çöpler Altın Madenine gelen eleştirileri susturmak için troll’lerin iki yıla yaklaşan çabası

• İtibar İşportada Bölüm-2: Dokuz işçinin kaybolduğu 13 Şubat 2024 İliç Maden Faciasının meydana geldiği gün, troll şebekesi kamuoyunu nasıl kasten yanıltmaya çalıştı? 

• İtibar İşportada Bölüm-3: Sadece İliç değil, troll’ler Türkiye’deki diğer altın madenlerini savunmak için de mesai harcamış 

• İtibar İşportada Bölüm-4: Cennet Koyu, yatırım teşviği ve Kazdağlarında madencilik. Cengiz Holding ne zaman eleştirilerin odak noktası olsa troll’ler yardıma koşmuş

• İtibar İşportada Bölüm-5: Troll’ler şirketlerin reklamını yapmış, tüketici izlenimi yaratıp başka markaları kötülemiş, müşterilerden gelen kötü yorumları susturmaya çalışmış

• İtibar İşportada Bölüm-6: 6 Şubat 2023 Depremi bile troll’leri durduramamış. Troll ağındaki hesaplar depremzede taklidi yapıp şirketlere övgü yağdırmış ya da eleştirilere depremi gerekçe gösterip kalkan olmuş

• İtibar İşportada Bölüm-7: 31 Mart Yerel Seçimleri öncesinde kamuoyunda tepki çeken belediye başkan adayları troll hesaplar yardımıyla eleştirilerden kurtulmayı nasıl denedi?