AKP’nin “yeni anayasa” ısrarı | Anayasa değişikliğinin şartları ne, muhalefet ne diyor? 1982 Anayasası yürürlükte mi?

Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Uçum’un “Türkiye’nin olağan gündemi ‘Yeni Anayasa’ tartışması” demesiyle anayasa tartışmaları yeniden gündeme geldi. 31 Mart Yerel Seçimleri sonrası başlayan yeni anayasa tartışmalarını, iktidarın ve muhalefetin yaklaşımını, 1982 Anasayasası’nda yapılan değişiklikleri, anayasa değişikliğinin şartlarını, kaç oyla referanduma gidileceğini, TBMM’deki mevcut sandalye dağılımını sizler için derledik.

Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum, 21 Ağustos’ta X hesabından yeni anayasa tartışmalarına dair yazılı bir açıklama paylaştı. Cumhurbaşkanı seçilmek için yüzde 50+1 kuralının devam etmesi gerektiğini söyleyen Uçum, Türk milleti ve Türk vatandaşlığı yaklaşımının esas olduğu “kuşatıcı bir anayasa” hedeflediklerini belirtti. Uçum, yeni anayasayla birlikte halkın milletvekilini geri çağırma hakkı, yasa teklifi verme hakkı ve itiraz edici referandum hakkı olacağını da söyledi.

Anayasa tartışmasını 31 Mart Yerel Seçimleri’nin ardından AKP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, TBMM Başkanı Numan Kurtulmuş aracılığıyla başlattı. TBMM’de 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı nedeniyle düzenlenen özel oturumda konuşan Kurtulmuş, “Kapsayıcı, kuşatıcı, demokrat ve sivil bir anayasa yapılması meselesi TBMM’nin öncelikli ödevlerinden birisidir” dedi.

Kurtulmuş, bu açıklamanın ardından Meclis’te grubu bulunan siyasi partileri ziyaret etmeye başladı.

Siyasi parti ziyaretlerine 29 Nisan’da CHP Genel Başkanı Özgür Özel ile görüşerek başlayan Kurtulmuş, DEM Parti, Saadet-Gelecek Grubu ve İYİ Parti ile devam etti. MHP ile AKP ziyaretleriyle anayasa turuna son veren Kurtulmuş, asıl tartışmaların başlangıcı olarak ekim ayını işaret etti. Söz konusu ziyaretlerin ardından Kurtulmuş, anayasa tartışmalarına ilişkin, “Ben 1982 Anayasası’nın kalıntılarından kurtulmak, yani darbeci zihniyeti üzerimizden atmak için bunun büyük bir fırsat olduğunu düşünüyorum” dedi.

Erdoğan, muhalefetten destek istedi

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Kurtulmuş’un anayasa ziyaretleri sırasında, yine 1982 Anayasası’nın “darbe ürünü” olduğunu söyleyerek, “Yeni anayasa, sivil siyasetin alanını genişleterek ekonomiden sosyal hayata ülkemizin meselelerinin çözümünü daha da hızlandıracaktır” değerlendirmesini yaptı.

27 Mayıs darbesinin yıldönümünde konuşan Erdoğan, muhalefetten destek isteyerek, “Muhalefetteki muhataplarımızın da ülkemizi darbe anayasasına mahkûm ve mecbur etmekte ısrarcı olmayacaklarını düşünüyorum” dedi.

Muhalefetin yeni anayasa konusundaki tutumu ne?

CHP Genel Başkanı Özgür Özel, partisinin yeni anayasa tartışmalarına ilişkin görüşlerini şu sözlerle açıkladı:

“Uymayacağınız bir Anayasa’yı değiştirecek misiniz? Son Anayasa Erdoğan için yapıldı. Bu Anayasa’ya uyuyor mu? Ben AİHM kararlarına uymadığını biliyorum. AYM kararlarını tanımıyor. 1 Mayıs’ta Taksim’in açılmasına ilişkin AYM kararına uymuyor. Pek çok AYM kararına uymuyor. Mevcut Anayasa’ya uyan bir Erdoğan, bizimle geleceğe dönük bir anayasa konuşabilir.”

DEM Partili yetkililer de yeni anayasa tartışmalarına, CHP gibi yaklaşarak mevcut Anayasa’yı işaret etti. DEM Parti Eş Genel Başkanı Tülay Hatimoğulları, yeni bir anayasa yapılması için Türkiye’de demokratikleşmenin sağlanması gerektiğini ifade ederek, “Antidemokratik sürecin ortadan kalkması, Anayasa, AİHM hükümlerinin, kararlarının uygulanması, bizler açısından çok önemlidir” diye konuştu.

İYİ Parti Genel Başkanı Müsavat Dervişoğlu ise yeni anayasa tartışmalarına milletin ihtiyacı olmadığını söyleyerek, “Sayın Erdoğan’ın siyasi ikbaline ve ölene kadar cumhurbaşkanı olmasına dair takviye çabasıdır” dedi.

Erdoğan ve AKP’nin “darbe anayasası” çıkışı

Türkiye’de yeni bir anayasaya ihtiyaç olduğunu belirten Erdoğan, Kurtulmuş ve AKP’li isimlerin ortak bir şekilde dile getirdikleri eleştirilerin başında “1982 Anayasası’nın darbe anayasası olduğu ve bu yüzden mutlaka değiştirilmesi gerektiği” fikri geliyor. Oysa 12 Eylül askeri darbesinden sonra kabul edilen 1982 Anayasası’nda 23 defa değişiklik yapılarak toplam 194 maddeden 80’i  değiştirildi.

1982 Anayasası’nın uğradığı değişiklikler

1982 Anayasası’ndaki ilk değişiklik, kabulünden beş yıl sonra, 17 Mayıs 1987’de yapıldı. Siyasi partilerin ve liderlerinin siyasi yasaklarına ilişkin geçici 4. madde, 1987’de yürürlükten kaldırıldı. Böylece darbe sonrası kapatılan siyasi partiler ve liderlerinin yasakları sona erdi.

Radyo ve televizyon kurma hakkı

Anayasa’nın 133. maddesinde 8 Temmuz 1993’de yapılan değişiklikle, radyo ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek, kanunla düzenlenecek şartlar çerçevesinde serbest bırakıldı.

143. maddede 18 Haziran 1999’da yapılan düzenlemeyle, Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nde (DGM) yer alan asker üyelerin yerine sivil hakimler atandı. 13 Ağustos 1999’da, 47. maddede yapılan değişiklikle “özelleştirme” kavramı Anayasa’ya girdi.

1982 Anayasası’nın başlangıcı, 32 maddesi ve bir geçici maddesi 2001’de değiştirildi. Bu en kapsamlı değişiklik ile Anayasa’da toplam 35 maddede değişiklik yapıldı. Değişikliklerle Anayasa’nın “başlangıç” metni ve 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67, 69, 74, 86, 87, 89, 94, 100, 118, 149 ve geçici 15. maddeleri de dahil edildi.

Bu değişikliklerle Milli Güvenlik Kurulu’na Başbakan Yardımcıları da eklendi, genel ve özel af ilanı için Meclis’in 3/5 oy oranı benimsendi, yabancılara dilekçe hakkı tanındı, Anayasa değişikliklerin iptali için AYM karar yeter sayısı 3/5 olarak kabul edildi.

İdam cezası kaldırıldı

1999’da yakalanan PKK lideri Abdullah Öcalan’ın yargılanmasıyla birlikte Türkiye’de halihazırda uygulanmayan idam cezası gündeme geldi. Avrupa Birliği (AB) Uyum Yasa Teklifi’nin savaş ve yakın savaş tehdidi halleri dışında idam cezasını kaldıran birinci maddesi, 2002’te Meclis’te kabul edildi. 7 Mayıs 2004’te 38. maddede yapılan değişiklikle idam cezası kaldırıldı.

2007 referandumu: Cumhurbaşkanını halk seçecek

21 Ekim 2007’de yapılan Anayasa Referandumu ile cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi başta olmak üzere Anayasa’da birçok değişiklik yapıldı. Referandumda “Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi, aynı kişinin iki kez cumhurbaşkanı seçilebilmesi (5+5), görev süresinin yedi yıldan beş yıla indirilmesi ve cumhurbaşkanlığı seçiminin, görev süresi bitmeden önceki 60 gün içinde tamamlanması, genel seçimlerin beş yıl yerine dört yılda bir yapılması, TBMM’de, seçimler dâhil tüm oturumların 184 milletvekiliyle açılması” gibi değişiklikler oylandı. Değişiklikler yüzde 31,05’i “hayır” ve yüzde 68.95’i “evet” oyuyla kabul edildi.

2010 referandumu: AYM ve HSK

TBMM’de kabul edilen Anayasa değişiklikleri Mayıs 2010’da Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından halkoyuna sunuldu. Değişiklik paketinde en çok tartışılan konuların başında gelen Anayasa Mahkemesi (AYM) ile Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (HSYK) yapısıyla ilgili düzenlemelerin yanı sıra Kamu Denetçiliği Kurumu’nun (ombudsmanlık) kurulması, Yüksek Askeri Şura (YAŞ) ve HSYK’nin ihraç kararlarının yargı denetimine açılması ile askeri yargının görev alanının daraltılmasını öngören değişiklikler bulunuyordu.

12 Eylül 2010’daki halk oylamasında yüzde 57,93 “evet”, yüzde 42,07 “hayır” oyu çıktı ve değişiklikler kabul edildi. Bu değişiklikle, darbecilerin yargılanmasını engelleyen geçici 15. madde de kaldırıldı. 12 Eylül davasının hayatta kalan iki sanığı Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya’yla ilgili karar 18 Haziran 2014’te açıklandı. İki sanık da müebbet hapse mahkûm edildi ancak bu süreçte ikisi de hayatını kaybetti.

2017 referandumu: Yeni rejimin adı Cumhurbaşkanlığı Sistemi

16 Nisan 2017’de yapılan halk oylamasıyla “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi” kurumsallaştı. Düzenlemeyle, Cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükümetin başı ilan edilerek başbakanlık kaldırıldı.

Cumhurbaşkanı, yardımcıları ve bakanları atayıp görevlerine son verme yetkisine sahip oldu. Anayasa değişikliği yapan kanunları gerekli görürse halkoyuna sunma ve yürütmeyle ilgili konularda “Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi” çıkarma yetkisi verildi. Seçilen cumhurbaşkanının bundan sonra seçildiği partiyle ilişiğini kesmek zorunda olmadığı kararlaştırıldı.

Cumhurbaşkanının bir suçtan dolayı sorgulanabilmesi için Meclis’teki milletvekili tam sayısının 3/5’inin oyunun gerektiği şartı getirildi. Ayrıca cumhurbaşkanının Yüce Divan’a gitmesi için tam sayının 2/3’ünün sağlanması kararlaştırıldı.

Seçimler dört yıldan beş yıla çıkarıldı

Cumhurbaşkanı, üst düzey kamu görevlileri atamalarına ilişkin usul ve esasları belirleme hakkına sahip oldu. Ayrıca, merkezi idare kapsamındaki kamu kurum ve kuruluşlarının kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklarını düzenleme hakkını elde etti. Meclis’teki koltuk sayısı 550’den 600’e yükseltildi. Meclis seçimleri için süre dört yıldan beş yıla çıkarıldı.

Anayasa nasıl değiştirilebilir?

Anayasa değişikliğine ilişki usuller Anayasa’nın 175. maddesince düzenleniyor. Usullere göre anayasada bir değişikliğin teklif edilebilmesi için Meclis üye tam sayısı olan 600 milletvekilinin en az 1/3’ünün yazılı teklif vermesi gerekiyor. Verilen teklifin kabulü için en az 3/5 çoğunluk tarafından onaylanması gerekiyor. Teklif, Meclis’in en az 2/3’ü tarafından onaylanırsa kısmen farklı bir senaryo gerçekleşiyor.

Doğruluk Payı’nın aktardığına göre anayasa değişikliği teklifi Meclis’in en az 2/3 tarafından onaylanırsa cumhurbaşkanının önünde ilk aşamada üç seçenek bulunuyor, teklifin kabulü, ihtiyari (isteğe bağlı) halkoylaması veya Meclis’e geri göndermek. Değişiklik teklifi Meclis’teki milletvekili sayısının 3/5 ile 2/3 arasındaki vekil sayısı tarafından onaylanırsa cumhurbaşkanı teklifi halkoylamasına sunabilir veya Meclis’e geri gönderebilir.

Meclise geri gönderilen anayasa değişikliği teklifi Meclis’te tekrar oylamaya sunulduğunda Meclis’in en az beşte üçü en fazla üçte ikisi tarafından onaylanırsa cumhurbaşkanı değişiklik teklifini zorunlu olarak halk oylamasına sunar. Geri gönderilen teklif meclisin üçte ikisi tarafından onaylanırsa, cumhurbaşkanı yine isteğe bağlı olarak halk oylamasına sunabilir veya teklifi onaylar. Buna göre halen 593 milletvekilinin yer aldığı Meclis’te değişiklik teklifi üye tamsayısının en az üçte biri olan 198 milletvekili tarafından yazıyla teklif edilebilir ve tekflinin kabulü için de en az 359 vekilin onay vermesi gerekir. Anayasa değişikliği teklifinin halk oylamasından geçmesi için ise geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekiyor.

TBMM’deki siyasi partilerin milletvekili sayısı

14 Mayıs Genel Seçimleri’nde AKP, MHP, Yeniden Refah Partisi, Büyük Birlik Partisi, Demokratik Sol Parti ve HÜDA PAR’dan oluşan Cumhur İttifakı oyların yüzde 49,5’ini aldı. AKP’nin 266, MHP’nin 50, Yeniden Refah’ın dört, HÜDA-PAR’ın dört ve DSP’nin bir milletvekili olmak üzere, Cumhur İttifakı bünyesindeki partiler şu an TBMM’de 325 sandalyeye sahip. Bu tabloya göre iktidarın anayasa değişikliği için 35 oya daha ihtiyacı var.

Demokrasi ve Atılım Partisi (DEVA), Gelecek Partisi, Saadet Partisi (SP)’nin ve Demokrat Parti’nin CHP listelerinden katıldığı seçimlerde İYİ Parti’nin de yer aldığı Millet İttifakı’nın oy oranı yüzde 35’te, Emek ve Özgürlük İttifakı ise yüzde 10,56’da kaldı. CHP’nin 123, DEM Parti’nin 57, İYİ Parti’nin 32, Saadet Partisi ile Gelecek Partisi’nin oluşturduğu TBMM Grubu’nun 20, DEVA Partisi’nin 15, Demokrat Parti’nin üç, Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) üç, DBP’nin iki ve Emek Partisi’nin (EMEP) iki olmak üzere muhalefetin toplam 262 milletvekili bulunuyor.

Milletvekili sayısı 593’e düştü

31 Mart 2024 Yerel Seçimleri’nde aday olan CHP’li milletvekillerinden Burcu Köksal, Abdurrahman Tutdere, Hasan Baltacı ve Ahmet Önal’ın belediye başkanı seçilmeleri, SP Kocaeli Milletvekili Hasan Bitmez’in hayatını kaybetmesi, tutuklu TİP Hatay Milletvekili Can Atalay’ın vekilliğinin düşürülmesi ve AKP İstanbul Milletvekili Murat Kurum’un Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı olarak atanmasıyla birlikte TBMM’deki milletvekili sayısı 593’e düştü.