Türkiye halkı yüksek tüketici fiyatları enflasyonundan yakınır, hükümet ve görevi fiyat istikrarını sağlamak olan Merkez Bankası yüksek enflasyona bir çare bulamazken hem hükümet hem hükümeti destekleyen basın hem de muhalefet ve muhalefeti destekleyen basın, yüksek tüketici fiyatları enflasyonunun sorumlusu olarak gıda fiyatları enflasyonunu göstermeye başladı. Gıda fiyatları enflasyonunda da son günlerde ayçiçeğiyağı baş şüpheli olarak öne çıkıyor.
Ayçiçeğiyağının fiyatı gerçekten de aşırı oranda mı yükseldi? Ayçiçeğiyağı gıda enflasyonunun tetikleyici ürünlerinden bir mi? Yoksa bir avuç ayçiçeğiyağında fırtına mı koparılıyor? Bu soruların cevaplarını bulmak için iddiaları tek tek değerlendirdik.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, bir litrelik ayçiçeğiyağının fiyatı Haziran 2020’de 12 lirayken Aralık 2020’de 16 lira olmuş. Kişi başı yıllık 18,5 litre ayçiçeğiyağı tüketilen Türkiye’de, ayçiçeğiyağı fiyatındaki artışın üç temel nedeni olduğu varsayılıyor. Bunlar:
-Ayçiçeğiyağı ithalatı arttığı için fiyatın arttığı,
-Ayçiçeği üretim alanları daraldığı için fiyatın arttığı,
-Kuraklıktan dolayı ayçiçeği üretimi gerilediği için fiyatın arttığı.
İthalatın ayçiçeğiyağı fiyatlarına etkisi
Resmi veriler incelendiğinde Türkiye’nin ayçiçeğiyağı ithalatının son dört yılda arttığı fakat 2020 yılında azaldığı görülüyor. 2016 yılında 382 bin ton ayçiçeğiyağı ithal edilirken bu miktar, 2019’da 1 milyon 136 milyona yükselmiş. 2020’de ise ithalat miktarı yüzde 10 azalarak 929 bin tona gerilemiş. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın verilerine göre 2019 yılında Türkiye’nin yıllık ayçiçeğiyağı tüketimi 1,5 milyon ton. 400 – 450 bin tonluk yerli üretim, bu tüketimin ancak üçte birini karşılayabiliyor.
Ayçiçeğiyağı ithalatında 2016 – 2019 yıllarında yaşanan artış, TÜİK’in aynı yıllara ilişkin ayçiçeğiyağı yıllık ortalama litre fiyatı ile karşılaştırıldığında ise ayçiçeğiyağı fiyatındaki artışta ithalatın etkili olduğu iddiası çöküyor.
Litre fiyatlarının yıllık ortalaması bu yıllar arasına en fazla bir lira yükselirken, ithalatın düştüğü 2020 yılında fiyatlar iki lira kadar yükseliyor. Yine bu bakış açısını çürüten diğer bir bulgu ise ithal ayçiçeğiyağının yerlisinden daha ucuz olması. 2020 verilerine göre, yerli üretim ayçiçeğiyağı fiyatı sadece haziran ayında ithal ürüne göre daha ucuzdu. Kısacası, ayçiçeğiyağı ithalatının fiyatların artmasındaki temel neden olduğunu söylemek zor.
Medyascope'un günlük e-bülteni
Andaç'a abone olun
Editörlerimizin derlediği öngörüler, analizler, Türkiye’yi ve dünyayı şekillendiren haberler, Medyascope’un e-bülteni Andaç‘la her gün mail kutunuzda.
“Fiyat artışına üretim alanındaki daralma neden oldu” iddiası ne kadar gerçekçi?
Ayçiçeğiyağının fiyatındaki artışa dair yapılan diğer bir yorum ise ayçiçeği üretim alanlarının daraldığı yönünde. Türkiye’nin ayçiçeğiyağı üretiminde ilk sırada yer alan bölgesi Marmara, Marmara’da da Trakya havzası. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın yaptığı araştırmalarda, Türkiye’de ayçiçeğinin, ayçiçeğiyağı tüketimi ile aynı oranda üretilmediği bilgisi paylaşılıyor. Aynı araştırmada, 2017 yılında üretilen 1 milyon 671 ton ayçiçeğinin, talebin sadece yüzde 35’ini karşıladığı belirtiliyor. Verilere göre, 2019’da üretilen ayçiçeği miktarı 1 milyon 900 bin ton iken 2020’de üretim 2 milyon tonu geçmiş durumda.
Üretimin artması, tüketimin karşılanabileceği anlamına gelmiyor. Üretimdeki verimlilik de bu başlık için önemli çünkü ekilen alanın artıyor olması, ayçiçeği üretimindeki verimin arttığı anlamını taşımıyor. Mesela, üretim alanları 2015 yılından bu yana genişlerken, verim 2017 yılında düşüyor ancak sonraki yıllarda yeniden yükseliyor.
Kaynak olarak kullandığımız Tarım ve Orman Bakanlığı’nın araştırmasında bu verilere ulaşmak mümkün. Üretim alanlarının, 2015’ten bu yana genişlediği, verimin yıllara göre farklılık gösterse de 2019 yılında bir önceki yıla göre yüzde 5 oranında arttığı görülebiliyor.
Kuraklık üretimi etkiledi mi?
Verilere göre Türkiye’de ayçiçeği ekim alanları, bir önceki yıla göre 45 bin hektar daraldı. Son veriler, üretimin 734 bin hektarda yapıldığını ortaya koyuyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın aylık olarak yayımladığı “Ayçiçeği Bülteni”nde, Türkiye’deki üretim merkezlerinde verimli bir dönem geçirildiği belirtiliyor. Fakat ayçiçeği üretiminde lider olan Rusya, Ukrayna ve Moldova’da, ekim alanlarının artmasına rağmen çiçeklenme döneminde yaşanan mevsimsel sorunlar nedeniyle üretim 6 milyon ton düştü. Yani yerli üretimde kuraklık yaşanmadığı halde ithalat yaptığımız ülkelerde yaşanan kuraklığın ithal ürünlerde fiyatı etkilediği söylenebilir.
Yine TÜİK verilerini incelediğimizde, ayçiçeğiyağının litre fiyatının Ocak 2003’te 2 lira 80 kuruş civarında olduğunu görüyoruz. Bu fiyat sonraki yıllarda artarken en yüksek artış 2020 yılında yaşanıyor. Ayçiçeğiyağının 2020’deki en yüksek fiyatı, bir önceki yıla göre 7 lira artış ile 17 lira 80 kuruş.
Fiyatı ekonomik kriz ve yetersiz destek artırıyor
Ayçiçeğiyağının fiyatını Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik krizden bağımsız olarak tartışmak gerçekçi değil. Üreticinin, ayçiçeği üretiminde kullandığı tohum ve gübre ile harcadığı suya ödediği parada ciddi artış var. Türkiye’nin en büyük ayçiçeği üreticilerinden Trakya Birlik, ayçiçeği tohumunun 150 kilosu için 990 lira fiyat belirledi. 50 kiloluk gübrenin fiyatı ise ortalama 157 lira. Üreticiye verilen destek de her yıl miktar olarak artsa da enflasyon nedeniyle yeterli gelmiyor.
Merkez Bankası’nın enflasyon hesaplama aracına girerek, markette yaptığımız alışverişin miktarını geçen yıllara göre kıyaslayabiliyoruz. Bu aracı, 2003-2020 yılları arasında ayçiçeğiyağı fiyatları üzerinden kullandığımızda, fiyatların enflasyonla orantılı olarak ne kadar olması gerektiğini görebiliyoruz. Merkez Bankası enflasyon hesaplama aracı, yıllık değişimleri de ele alarak, Ocak 2003’te litresi 2 lira 80 kuruş olan ayçiçeğiyağının, enflasyon oranına göre Aralık 2020’de 15 lira 60 kuruş olması gerektiğini hesaplıyor. TÜİK’in verilerine göre de Aralık 2020’de bir litre ayçiçeğiyağının fiyatı 16 lira.
Ayçiçeğiyağı fiyatlarındaki artışı, 40 bin üretici ortağıyla, Türkiye’nin en büyük ayçiçeğiyağı kooperatifi olan Trakya Birlik’e sorduk. Trakya Birlik Yönetim Kurulu Başkanı Ahmet Akgün, yurtdışındaki fiyatların arttığını belirterek bu artışın iç piyasayı da etkilediğini söyledi. Fiyatlardaki artışın devam etmeyeceğini vurgulayan Akgün, üretimin artması için ise çiftçinin desteklenmesi gerektiğini belirterek, “Ayçiçeği üretiminin ve bütün tarım ürünlerinin desteklenmesi gerekiyor. Bu desteklemeleri ne kadar artırırsak insanlar o kadar ekim sağlar” dedi.
Ayçiçeğiyağının Ocak 2021’deki fiyatı, satış noktasına göre farklılık gösteriyor. TÜİK verilerinin aksine, 13 liraya da ayçiçeğiyağı bulunurken fiyat 26 liraya kadar da çıkabiliyor.
TÜİK, Türkiye’de Aralık 2020 itibariyle enflasyon oranını tüketici fiyatlarında yüzde 14,60, üretici fiyatlarında ise yüzde 25 olarak açıkladı. Üretici enflasyonu, genel olarak tüketici enflasyonunun habercisi olarak gösteriliyor. Bu nedenle, üretici enflasyonundaki artış, halkın marketlerde aldığı ürünlerin fiyatının artmasına da neden oluyor.
