Mediapart: Gözetlemek ve cezalandırmak – Rusya, geleceğimizin laboratuvarı mı?

Mediapart'tan Julian Colling, Kovid-19 sürecinde sık sık konuşulmaya başlanan gözetleme teknolojisinin risklerini Rusya örneği üzerinden analiz ettiği bir yazı kaleme aldı.

Hemen her yerde özgürlükler ve özel yaşam ıskartaya çıkarılmak üzere gibi görünürken, Rusya bu durumdan yararlanarak bedenlerin gözlenmesi alanında liderliğini kabul ettirme peşinde.

Moskova (Rusya)– Fransız yapımı Le Bureau des légendes dizisinin beşinci sezonundaki bir sahnenin günümüze çok uygun olduğu ortaya çıkıyor şimdi: Moskova’da iki FSB ajanı, gözetleme kameralarından şehirdeki parklardan birini izlerler. Yayaların ya da jogging yapmaya çıkmış olanların yüzlerinin yanında, isimleri ve doğum tarihleri belirmektedir — gerekirse başka bilgiler de. Bu kurgu yapım aslında şimdiden gerçekle örtüşüyor. Kovid-19 salgınının, şimdiye kadar anlamamış olanlara ite kaka anlattığı bir gerçek bu.

“Yapay zekâda kim başı çekerse dünyaya o hükmedecektir”, diye öngörüyordu Vladimir Putin, Eylül 2017’de. Pozitif bilimlerde geleneksel olarak kuvvetli, çok sayıda bilişim dehâsının yaşadığı ve ekonomiyi çeşitlendirme arayışındaki ülkesinde, bu çağrısına kulak verildiği üç yıl sonra görülüyor. Özellikle bir alanda Rusya’nın kendini kısa süre önce kabul ettirdiğini gördük: Yüz tanıma sistemleri alanında Rus algoritmaları muhtemelen dünyanın en iyileri.

Bu kavram Avrupa’da hâlâ bazı etik engellerle karşılaşsa da, Rusya bu cins sorunları pek dert etmiyor. Teknikteki sapmalara –bilhassa katil robotlara– karşı da kavga veren feminist avukat Alyona Popova, bu konuda göreceğini görmüş: Nisan 2018’de, Rus Duma’sının önündeki bir gösteri sırasında hakkında zabıt tutulmuş. “Polisler kalabalık arasından bulup bana soyadımla seslendiler,” diyor o günü hatırlayarak. “Bu bilgiyi nasıl almış olduklarını ve beni orada nasıl bulduklarını sordum kendime.” Yerinin yüz tanıma sistemi sayesinde saptandığını öğrenmiş daha sonra.

Sıkı biçimde gözetim altına alınan muhalif mitinglerinin damga vurduğu bir yazdan sonra, geçen ekim ayında, göstericilerin “artan fişlenme”sinden çekinerek bir dilekçeyle bu teknolojiye karşı bir imza kampanyası başlatmaya karar vermiş Popova. Yani Rusya –kendinden daha ileride olan büyüğü Çin’le beraber–, Michel Foucault’nun kuramlaştırmış olduğu müstakbel “biyopolitika”  alanında zirveye oynadığını vurgulamak istiyor gibi.

Moskova’da yüz tanıma sistemleri için yapılan ilk denemeler, Rusya Başkanı’nın öngörüsüyle örtüşüyor. Önce, bugün bütünüyle gözetim altında tutulan metroda; sonra da 2018 Dünya Kupası sırasında. Kara listedeki iki yüz civarında kişi stadların yakınında alıkonulmuş. Rus başkentindeki yaklaşık 180 000 kameranın üzerine, 100 000 kamera daha bu teknolojiyle eklenmiş.

2015’te kurulan bir Rus yapay zekâ start-up’ı olan Ntechlab’ın burnu iyi koku almış ve bu işten çok iyi nasiplenmiş. Çabucak, bir dizi uluslararası yarışma kazanmış (hız, kesinlik…). “Bir milyar çehre içinde saniyede bir ‘match’ [eşleşme] garantisi veriyoruz; yanılma payı 100 milyonda 1 ve maske takanları bile güvenilir bir kesinlikle saptıyoruz”, diye temin ediyor, kurucularından Artem Kukharenko. Bir siluet tanıma sistemi önermeye de başlamışlar artık.

Ntechlab önce, başka bir fotoğraftan yola çıkarak VKontakte sosyal ağında bir kişinin profilini bulmak için herkese açık bir uygulama olarak piyasaya sürdüğü FindFace gibi öncü bir ürünle kendinden söz ettirmişti. Başka deyişle, anonimliğin ve kalabalığa karışmanın düpedüz sonu. Sonra da, hazırlanmakta olan karanlık bir “etnik tanıma” aracı vaadi gelmişti. Yükselen protesto karşısında, bu uygulama kızağa çekildi ve FindFace, şirketlerle kamu güçlerine doğru yöneldi — bugün bu Rus firmasıyla çalışan otuzdan fazla ülke var. 2019 sonunda, “Safe City” programıyla Moskova Belediyesi’nin ihalesini kazandı, ocak ayında işe koyuldu ve yüz tanıma sistemi sayesinde şehirdeki güvenliği artırması bekleniyor. Şirkete göre bu çalışması, dünyadaki en kapsamlı gerçek zamanda yüz tanıma sistemi oluyor.

Kovid-19, en iyi distopya senaryolarında olduğu gibi, tam zamanında gelmiş. Moskova’nın güçlü belediye başkanı Sergey Sobyanin’in yeni teknolojisini test etmesi ve kapasite artırımına gitmesi için altın bir fırsat. “Koronavirüs haricinde, her şeyden önce güvenliğe yarıyor bu: aranan kimseleri tespit etmeye, saldırıları öngörmeye” diye savunuyor bunu Kukharenko. Alyona Popova’nın profilini tespite değil öyleyse. “Müşterilerin nasıl kullandığından biz sorumlu değiliz. Ama etiğe önem veriyoruz, yetkililerin şeffaf olması gerekir”, diye ilave ediyor hiç üstüne alınmadan.

Sokağa çıkılıp çıkılmadığının denetiminde kullanılan gözetleme uygulamasının gelmesi gecikmiyor yine de; oysa ilan edilen âcil durum falan yok hiç. Mart ortasında, yetkililer o zamandan iki yüzü aşkın kişinin tespit edildiğini ve karantinayı bozdukları için haklarında zabıt tutulduğunu ilan ediyorlar.

“Ne yönetmelik var ne şeffaflık!” diye atarlanıyor Çin uzmanı araştırmacı Leonid Kovaçiç. “Bu veriler nereden gelir? Bu görüntülere kim bakar? Kim stoklar? İnsan yüzü son derece hassas bir mevzu halbuki! Aslında virüse karşı mücadele bahanesiyle yeni bir normallik yaratılıyor; insanların özel yaşamına, ‘onların iyiliğine’ olduğu söylenerek karışılıyor. İnsanlar da buna razı oluyor.” Alyona Popova ise, “Bütün bunlar yasadışı,” diye ısrar ediyor, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nezdinde şikâyette bulunmaya kararlı bir biçimde.

Bu fiilî istisnâ hâlinde, Rusya’daki iktidarın sahipleri bu kadarla kalmayacaklar. Murmansk (kuzey) bölgesinde kısa süre önce hastalara elektronik bilezikler verildi. 15 Nisan’dan beri Moskova’da, evden çıkabilmek için bir QR koduyla ya da bir SMS’le izin almanız gerekli (Tataristan Cumhuriyeti’nde ise Mart sonundan beri) — muazzam teknik aksaklıklar da yaşanıyor. Hatta Sergey Sobyanin, hastalığın bulaştığı kimselerin “sosyal monitoring”i (aslında izlenmesi) için bir uygulamanın yakında çıkarılacağını ilan ederek büyük protestolara yol açmıştı. Hastalığın ciddiyetinin Moskovalılar tarafından yeterince anlaşıldığından dem vurarak geri adım atacaktı daha sonra. Gözlemciler ise daha ziyade bir aceleciliğe ve maddî olanaklarda bir sıkıntıya işaret ediyorlar.

Ama Rusya’da teknoloji her yerde. Basit bir mesajla kiranızı ödeyebildiğiniz, “temas etmeden” otobüs biletinizi alabildiğiniz ya da bir yemek ısmarlama uygulamasına bir FFP2 maskesi siparişi de verebildiğiniz bir ülkede, zincirleme biçimde çığırından çıkan bu önlemler geri döndürülemez bir sapma korkusu veriyor. Kısa süre önce, güvenlik servisleri konusunda uzman gazeteci Andrey Soldatov’un özetlediği gibi: “Koronavirüs de geçecek, ama kitle gözetimi bitmeyecek. Harcanan muazzam meblağlar sadece bir avuç disiplinsiz kişiyi gözetlemek için olamaz.”

Telefon operatörleri de bazen yetkililerle birlikte çalışıyor — kısa süre önce, telefonların konum tespitine dayalı evden çıkma yasağına uyulması için bir derecelendirme yerleştiren yarı-devlet kuruluşu dev Yandex (Rus Google’ı) gibi. Kişisel verilere gelince, onları koruyan hiçbir şey yok: Sonunda bu verilerin dark web üzerinde satıldığı sık sık görülüyor. “Kovid bizim Çin usûlü yönetim modeline yaklaşmamızı hızlandırıyor” hükmüne varıyor Kovaçiç, Novaya Gazeta’ya bir“dijital toplama kampı” riskinden söz ederek. “Egemen olan internet mefhumuna da bir bakın… Bence maalesef bu iki ülke git gide daha fazla el ele yürüyecekler.” Alyona Popova daha da ileri gidiyor: “Çin usûlü toplum mühendisliğine ve topluma not vermeye, duyguları ve heyecanları analize tâbi tutmaya ne kadar zaman kaldı ki… Çok geç olmadan insanların uyanması lâzım.”