Piştî suîkasta Haniye, tirs heye ku Îran dê êrîşeke bersivdanê li dijî Îsraîlê bike û ev yek dê bibe sedema şerekî berfirehtir li herêmê. Bloomberg kapasîteyên leşkerî û hevalbendên her du aliyan analîz kir û nivîsand ka şerekî muhtemel dê çawa be.
Niha îhtîmala şerekî eşkere di navbera Îsraîl û Îranê de dîsa rastiyeke nêzîk e. Îsraîl amadekariya xwe dike ji bo êrîşa Îranê, ku soz daye ku dê bersiva kuştina serokê siyasî yê Hemasê ya 31ê Tîrmehê li Tehranê bide. Pevçûna di navbera Îsraîl û Îranê de bi dehan salan di asta nizm de bû. Her du alî bi piranî bi dizî êrîşî hev dikirin û di rewşa Îranê de, bi gelemperî bi rêya hêzên cîgir bû. Lê belê, şerê ku di meha Cotmehê de di navbera Îsraîl û Hemasa piştgiriya Îranê de derket, dijminatî zûtir kir. Di meha Nîsanê de, dema ku Îranê êrîşeke mezin a mûşek û dronên li dijî Îsraîlê da destpêkirin, her du alî rasterast rû bi rû man. Her çend ev êrîş zirareke kêm da û bû sedema êrîşeke bersivdanê ya sînordartir jî, lêbelê lihevketinên rû bi rû pevçûna Îsraîl-Îranê ber bi qonaxeke metirsîdartir ve bir.
Hêzên Îsraîlê xwedî serdestiyeke teknolojîk a mezin in li hember Îranê. Ev qismen ji piştgiriya leşkerî û darayî ya Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) tê, ku hewl dide ji Îsraîlê re avantajê bide. Mînakî, Îsraîl heta niha dewleta tenê ye li Rojhilata Navîn ku balafirên şer ên F-35 ên Lockheed Martin Corp., ku sîstema çekan a herî biha ye, kiriye.
Tê bawerkirin ku Îsraîl xwedî çekên nukleerî ye, lê wê tu carî vê kapasîteya xwe qebûl nekiriye. Li aliyê din, ambargo û îzolasyona siyasî rê li ber gihîştina Îranê ya teknolojiya leşkerî ya biyanî girtiye, ev yek bûye sedem ku ew çekên xwe bipêşve bixe, di nav de mûşek û dronên ku di meha Nîsanê de li dijî Îsraîlê hate bikaranîn. Balafirên şer ên Îranê bi piranî ji modelên kevn ên beriya şoreşa 1979an mane. Îranê qebûl kir ku balafirên Rûsî bikire, lê nayê zanîn ka ev hatin teslîmkirin an na.
Tê gumanbar kirin ku Îranê demeke dirêj e bernameya xwe ya nukleerî ji bo çêkirina çekên nukleerî bikar tîne, lê Îran red dike ku armanceke wisa hebe. Wê uranium a têr kom kiriye ku bes e ji bo çêkirina çend bombeyên nukleerî, heke rêberên wê biryar bidin ku metalê giran heta asta 90% safî bikin, ku bi gelemperî di çekên weha de tê bikaranîn. Lêbelê, dê hîn jî hewce be ku ew di pêvajoya çekdarkirina sotemeniyê de şareza bibe da ku amûreke kar bike ku karibe armanceke dûr bide ber xwe.
Her çend ji aliyê teknolojî ve kêmasî hebe jî, tê texmîn kirin ku artêşa Îranê xwedî stokeke girîng a mûşekên balîstîk û krûz û dronên ku di meha Nîsanê de li dijî Îsraîlê bikar anîn e. Wekî ku Îranê di vê êrîşê de fêr bû, derbasbûna parastina hewayî ya xurt a Îsraîlê pir zehmet e. Divê mirov di ser balafirên şer ên Hêzên Hewayî yên Îsraîlê re derbas bibe. Her wiha sîstemên parastina hewayî yên Arrow û Kevirê Dawûd ên Îsraîlê hene ku li gorî artêşa Îsraîlê, bi hevkariya hêzên DYA û hevalbendên din ên li herêmê, 99% ji 300 dron û mûşekên ku Îranê avêtin, asteng kirin.
Cebilxaneya parastinê ya Îranê sîstemên mûşekên erd-hewa yên wekî S-300 a Rûsî û sîstema mûşekên dijî-balîstîk a Arman a ku li hundir tê hilberandin, li dijî balafir û mûşekên krûz dihewîne. Ev qas ceribandina şer wekî parastina Îsraîlê nedîtine. Ev nîşan dide ku Îran tercîh dike şerê asîmetrîk bike ku ew dikare hêzeke mezintir nîşan bide li şûna ku rû bi rû be. Di sala 2020an de, di demeke ku alozî bi DYA re zêde bûbû, Îranê bi şaşî balafireke rêwî ya Ukraynayê bi karanîna mûşekeke parastina hewayî ya Tor a çêkirî Rûsyayê xiste xwarê.
Hem Îsraîl û hem jî Îran xwedî kapasîteyên şerê sîber in. Beriya zêdetirî deh salan, malwarek bi navê Stuxnet, ku tê guman kirin operasyoneke DYA û Îsraîlê bû, operasyonên li avahiyeke zenginkirina nukleerî ya Îranê tehdit kir. Li gorî nirxandineke ku ji aliyê Ajansa Îstixbarata Parastinê ya DYA di 11ê Nîsanê de hatiye weşandin, Îran xwedî kapasîteya pêkanîna operasyonên sîber ên curbecur e, ji operasyonên agahiyê bigire heta êrîşên wêranker ên li dijî torên hikûmet û bazirganî yên li seranserê cîhanê. Li gorî Konseya Têkiliyên Derve, di nav êrîşên sîber ên ku ji aliyê Îranê ve hatine destpêkirin de êrîşek jî hebû ku armanca wê felckirina komputer û herikîna avê ya du herêmên Îsraîlê bû.
Gelo Îsraîl dê êrîşî avahiyên nukleerî yên Îranê bike?
Êrîşeke hewayî ya Îsraîlê li dijî bernameya nukleerî ya Îranê dê yek ji bersivên herî tund be ku li hember êrîşeke nû ya Îranê were dayîn. Îsraîlê berê ev gef hiştibû ji bo demekê ku Îran nêzîkî kapasîteya çekên nukleerî bibe. Zehmetiya li vir ew e ku avahiyên atomî yên Îranê gelek in û li seranserê welêt belav bûne. Yên herî girîng di salên dawîn de ji bo ku zirar nebînin hatine veguhestin bin erdê, lê ev rewş pêşî li operasyonên sabotajê yên piçûktir negirt ku bi rêkûpêk tên atfkirin Îsraîlê. Tê texmîn kirin ku Îsraîl li pişt suîkasta pênc zanayên nukleerî yên Îranî ye ku ji sala 2010an ve li Tehranê pêk hatine. Û di sala 2021an de Îranê Îsraîl berpirsiyar girt ji bo teqîneke ku li avahiyeke girîng a zenginkirinê qewimî.
Medyascope'un günlük e-bülteni
Andaç'a abone olun
Editörlerimizin derlediği öngörüler, analizler, Türkiye’yi ve dünyayı şekillendiren haberler, Medyascope’un e-bülteni Andaç‘la her gün mail kutunuzda.
Rayedarek bilind ê leşkerî yê ku berpirsiyarê parastina bernameya nukleerî ya Îranê ye, di daxuyaniyeke xwe ya di meha Nîsanê de got ku heke Îsraîl êrîşî bernameyê bike, Îran dê bi heman awayî bersiv bide. Rayedarî îşaret kir ku heta gefa wisa jî dikare Îranê bide ku polîtîkayên xwe yên ku wekî bernameya nukleerî ya aştiyane binirxîne.
Hevalbendên wan kî ne?
Hevalbendên herî girîng ên Îranê komên şervan in ku ew bi pere, çek û perwerdehiyê li Lubnan, Yemen, Iraq û Sûriyê piştgirî dide. Hizbullaha Lubnanî di pozîsyona herî girîng de ye ku di şerekî giştî de rola herî girîng bilîze. Hizbullah, ku gelek caran bi Îsraîlê re şer kiriye, ji dema ku şer di navbera Îsraîl û Hemasê de dest pê kiriye, bi rêkûpêk mûşek, top û roket diavêje bakurê Îsraîlê. Li gorî îstixbarata Îsraîlê, di cebilxaneya Hizbullahê de zêdetirî 70 hezar roket û mûşek hene, di nav de mûşekên dûrmenzil û rêberîkirî yên bi hessasiyeta bilind.
Serhildêrên Hûsî yên Yemen ê ku piştgiriya Îranê digirin, dibe ku ji bo beşdarbûna şerekî mezintir bixwazin. Ji destpêka şerê Îsraîl-Hemasê ve, Hûsiyan li gel êrîşkirina keştiyên bazirganî li Deryaya Sor, her wiha mûşekên balîstîk û dron jî avêtine ser Îsraîlê. Di 19ê Tîrmehê de, droneke Hûsiyan li navendê Tel Avîvê avahiyek da ber xwe, kesek mir û çend kes birîndar bûn û ev bû yekem êrîşa kujer a li ser axa Îsraîlê.
Hevalbendê tenê yê Îranê li Rojhilata Navîn Sûriye ye. Ne pir muhtemel e ku hikûmeta Serokomar Beşar Esad alîkariya Îranê bike, ji ber ku ew hîn jî hewl dide ku piştî şerê navxweyî yê ku di sala 2011an de derket, kontrola tevahiya welêt bi dest bixe. Îran têkiliyên baş bi Rûsyayê re hene, lê dibe ku şerê li Ukraynayê kapasîteya wê ya alîkariyê sînordar bike, û her wiha têkiliyên baş bi Çînê re hene ku petrolê Îranê dikire tevî ku ji aliyê DYA û hevalbendên wê ve hatiye dorpêçkirin.
Li kêleka Îsraîlê, DYA û Brîtanya hene. Hêzên her du welatan hin ji mûşek û dronên ku Îranê di meha Nîsanê de avêtibûn ser Îsraîlê, têk birin. Artêşa DYA, ku pêşbîniya êrîşeke nû ya Îranê li ser Îsraîlê dike, ragihand ku dê hebûna xwe li Rojhilata Navîn bi zêdekirina keştî, balafirên şer û keştiyên parastina mûşekên balîstîk xurt bike.
Dewletên Ereb dibe ku çawa tevbigerin?
Şerekî Îsraîl-Îranê dê gelek welatan li herêmê di rewşeke zehmet de bihêle. Di sala 2020an de çar welatên Ereb bi peymaneke ku bi navê Peymana Îbrahîmê tê zanîn, bi Îsraîlê re lihevhatina aştiyê îmze kirin. Tiştê ku ew anîn cem hev bêbaweriya wan a li hember Îranê bû. Lê belê ne pir muhtemel e ku welatekî Ereb, ne ku li hember welatekî wek Îranê, lê li hember welatekî misilman, li kêleka Îsraîlê cih bigire.
Îran û Erebistana Siûdî piştî rawestandineke heft salî sala borî têkiliyên xwe yên dîplomatîk ji nû ve saz kirin. Erebistana Siûdî îhtîmala asayîkirina têkiliyên xwe bi Îsraîlê re lêkolîn dike, wekî beşek ji peymaneke berfirehtir ku hêvî dike garantiyên ewlehiyê yên DYA bi dest bixe, û dibe ku hewl bide xwe ji pevçûnê dûr bigire.
